Thomas Aalderink Samenleving 21 okt 2025, 16:18

Leestijd: 4 minuten

Partijen gerangschikt: van versterking tot risico voor de rechtsstaat

Sla een willekeurig verkiezingsprogramma open en je wordt overladen met mooie beloftes en grootse plannen. Maar zijn al die voorstellen wel haalbaar – en vooral: rechtsstatelijk verantwoord? Om daar meer inzicht in te geven heeft de onafhankelijke Nederlandse Orde van Advocaten de verkiezingsprogramma’s van alle partijen langs de rechtsstatelijke meetlat gelegd. En de uitkomst is best even schrikken.

Slechts drie partijen blijven met al hun plannen binnen de rechtsstatelijke lijntjes: Partij voor de Dieren (PvdD), GroenLinks-PvdA en Volt, dat de inkomstenbelasting zo extreem omlaag wil. Alle andere partijen hebben minstens één voorstel in hun programma staan dat in strijd is met de rechtsstaat. FvD is op dat gebied koploper: de partij van Thierry Baudet doet meer dan dertig voorstellen die anti-rechtsstatelijk zijn. Het partijprogramma van de PVV is op zijn beurt percentueel voor het grootste gedeelte in strijd met de rechtstaat.

Om tot deze cijfers te komen, is de Nederlandse Orde van Advocaten diep in de verkiezingsplannen gedoken. Ze hebben alle voorstellen per partij op een rij gezet en beoordeeld op hun invloed op de rechtsstaat. Daarbij is gekeken naar zeven thema’s:

• Grondrechten
• Staatsinrichting en Grondwet
• Onafhankelijke rechtspraak
• Toegang tot het recht
• Veiligheid en strafrecht
• Asiel en migratie
• Digitalisering, privacy en toezicht

Alle partijen langs de meetlat

Afhankelijk van wat partijen op deze gebieden voorstellen, krijgen ze in de Rechtstatelijke Toets Verkiezingsprogramma’s een beoordeling in drie kleuren:

• 🟢 Groen: plannen die de rechtsstaat versterken of verbeteren.
• 🟡 Geel: plannen die een risico vormen voor de rechtsstaat.
• 🔴 Rood: plannen die in strijd zijn met de beginselen van rechtsstatelijkheid.

Het resultaat is een overzicht per partij met hun voorstellen, ingedeeld per kleur. Die vind je verderop in het onderzoek, maar wij hebben ervoor gekozen om de (anti-)rechtsstatelijkheidsranglijst anders in te delen. Dat doen we omdat er grote verschillen zijn in het aantal voorstellen dat partijen doen.

De rechtsstatelijkheid-ranglijst

Zo zien we dat partijen als PvdD, BBB, JA21 en PVV dertig of meer voorstellen doen die invloed hebben op de rechtsstaat. Bij FvD staat de teller zelfs op 52. Dat zijn er flink meer dan bijvoorbeeld bij het CDA, de ChristenUnie en Denk. Daarom hebben we in onderstaande tabel een ranglijst gemaakt op basis van percentages.

(Bron: Nederlandse Orde van Advocaten, Rechtsstatelijke toets verkiezingsprogramma’s 2025)

D66 versterkt de rechtsstaat het meest

Afgaand op die cijfers is D66 de meest rechtsstatelijke partij van Nederland. Ondanks dat de partij de anonieme aangifte voor bedreigde personen mogelijk wil maken (wat in strijd is met de rechtsstaat), heeft D66 de meeste voorstellen die de rechtsstaat versterken: 93,1 procent. De PvdD, SP, Volt en GroenLinks-PvdA maken de top vijf compleet.

Daarna volgt een gat richting de middenmoot, waar we partijen als Denk, NSC, CDA en de ChristenUnie vinden. Van de voorstellen in hun verkiezingsprogramma versterkt ongeveer de helft de rechtsstaat. Vooral de ChristenUnie valt hierbij op: hoewel 40 procent van hun voorstellen de rechtsstaat versterkt, is de andere helft er juist mee in strijd.

Rechtse politieke partijen zijn vaker anti-rechtsstatelijk

Vervolgens zien we opnieuw een flink gat voordat we bij de onderkant van de lijst aankomen. Hier vinden we vooral de rechtse partijen van ons land. SGP, VVD en BBB zitten met hun plannen net onder de 15 procent. Dat is al laag, maar FvD, JA21 en PVV laten zien dat het nog minder kan: de partijen van Geert Wilders en Joost Eerdmans hebben geen enkel voorstel in hun programma staan dat de rechtsstaat versterkt.

Het overzicht in absolute aantallen:

Wat vooral opvalt, is de duidelijke scheidslijn tussen links en rechts. Hoe rechtser de partij, hoe minder rechtsstatelijk hun voorstellen zijn. Heel verrassend is dat niet: rechtse thema’s als het beperken van asiel, het inperken van vrijheden in naam van veiligheid en zwaardere straffen botsen nu eenmaal vaker met de rechtsstaat.

Nederlandse politiek geeft steeds minder om rechtsstaat

Daarnaast blijkt dat rechtse kiezers vaak minder vertrouwen hebben in onafhankelijke instituties. De rechtsstaat wordt dan vaker gezien als iets dat de wil van het volk in de weg staat, in plaats van iets dat koste wat kost beschermd moet worden. De kans dat kiezers na het lezen van dit onderzoek opeens van partij wisselen, is dan ook klein.

Toch is het belangrijk dat de Nederlandse Orde van Advocaten de verkiezingsprogramma’s blijft beoordelen. Niet alleen om partijen met elkaar te vergelijken, maar ook om te zien welke kant we politiek opgaan. In 2012 waren er bijvoorbeeld slechts twee partijen die voorstellen deden die in strijd waren met de rechtsstaat. Nu zijn dat er twaalf.

Belangrijke thema’s bij de Tweede Kamerverkiezingen 2025

Nu je weet wat er rechtsstatelijk gezien te kiezen valt, is het tijd om andere thema’s onder de loep te nemen. Want hoewel de rechtsstaat voor veel kiezers belangrijk is, wegen andere onderwerpen vaak zwaarder — zoals de woningmarkt, migratie, zorg en koopkracht. Check ook welke politieke partijen jouw koopkracht het hardst laten stijgen.