Alrik de Jong Samenleving 23 sep 2025, 09:38

Leestijd: 3 minuten

Complottheorieën en bange racisten: ‘Belangrijk oorzaak te duiden’

Extreemrechts, Hitler-verering en rellen in Nederland. In wat voor wereld leven we? Hoe heeft dit kunnen escaleren in een ooit zo tolerant land?

We laten het woord hierover aan Hanneke Felten, buitenpromovendi bij Universiteit Utrecht en de VU over effectief discriminatie verminderen. Ook is ze senior onderzoeker en projectleider bij Movisie en KIS, waar tevens de aanpak van discriminatie centraal staat. “Het is belangrijk om oorzaken te duiden en geen aandacht te geven aan de inhoud van complottheorieën.”

‘Hooligans en extreemrechts’

“Dit weekend werd Nederland opgeschrikt door heftige anti-immigratierellen in Den Haag. De demonstratie had een duidelijk extreemrechts karakter. Er wapperden prinsenvlaggen en de Hitlergroet werd gebracht, wat duidt op openlijk en onomwonden racisme. Om te begrijpen waarom de demonstratie uit de hand liep, is het van belang de oorzaken achter extreemrechtse denkbeelden te duiden.

Het geweld in Den Haag werd voornamelijk gepleegd door de aanwezige voetbalhooligans. Dat duidt op een mogelijke overlap tussen extreemrechtse groepen en hooligans. Aangezien racistische, antisemitische en homofobe spreekkoren bij voetbalhooligans een hardnekkig en bekend probleem zijn. Beide groepen lijken discriminerende, extreemrechtse denkbeelden aan te hangen.”

‘Complottheorieën als basis’

“Een van de belangrijkste oorzaken van extreemrechtse denkbeelden is het geloof in racistische en antisemitische complottheorieën. Een bekende theorie is ‘the great replacement’ of omvolkingstheorie, die stamt uit het Nazi-tijdperk. Deze mythe beschuldigt de – meestal Joodse – ‘elite’ ervan het witte ras uit te laten sterven door multiculturaliteit te bevorderen. De complottheorie wantrouwt en veracht iedereen die niet wit en westers is.

Het tegengaan van complotdenken onder extreemrechts begint preventief. Bijvoorbeeld met interventies op scholen. Belangrijker is om de theorieën geen aandacht te geven in de media of het publieke debat en ze niet als normale gespreksonderwerpen te behandelen.”

‘Angst voor migranten als aanjager’

“De afkeer voor vluchtelingen en migranten komt onder meer voort uit angst. Bijvoorbeeld voor het veranderen van de eigen cultuur en samenleving door de komst van andere culturen. De afkeer kan ook voortkomen uit het denken in sociale hiërarchieën. In het wereldbeeld van sommige mensen is er altijd maar één groep de baas. Die dominante groep heerst over de rest: het is ‘eten of gegeten worden’. Deze groep voelt zich bedreigd wanneer vluchtelingen en migranten succesvol zijn in het onderwijs of op de arbeidsmarkt. In hun wereldbeeld kunnen niet zowel witte mensen als mensen van kleur samen succesvol deelnemen aan de samenleving.”

‘De ander is niet eng’

“Het denken in sociale hiërarchieën blijkt hardnekkig en moeilijk te veranderen. Angst kan echter wel weggenomen worden, blijkt uit onderzoek. Vooroordelen nemen af wanneer mensen in contact komen met migranten en vluchtelingen. Gemeenten hebben hierin een belangrijke taak. Creëer ontmoetingen in de wijk en zorg bijvoorbeeld voor gratis aanbod op scholen waar kinderen vluchtelingen en migranten leren kennen. Zo leert iedereen dat die ‘ander’ helemaal niet zo eng blijkt te zijn.”

Hanneke Felten zet zich als deskundige in tegen discriminatie. Ook is ze deelnemer van de dienst ANP Expert Support. Eerder las je op Manners haar visie op de opkomst van extreemrechts in Europa.